(SETimes)Belgrad’da yaşayan 33 yaşındaki Jelena Stankoviç, art arda gelen personel ve maaş kesintilerine karşı hayatta kalma mücadelesi vererek, uluslararası bir yaratıcı pazarlama şirketinde çalışıyor. Bir işi olmasına rağmen Stankoviç, SETimes’a “maaşı her geçen gün küçüldüğü ve fiyatlar da her geçen saat arttığı” için en kısa zamanda yeni bir işe ihtiyacı olduğunu söylüyor.
Bu, dünya ekonomilerinin pek çoğunda yaygın bir his – küresel mali krizin etkileriyle ilgili kaygı hissi. Balkanlar’da da bu daha az geçerli değil.
Örneğin Kosova’da, kriz fiyatların yükselmesine yol açabilir. Ticaret ve Sanayi Bakanlığı Ticaret Dairesi Müdürü Flamur Keka SETimes‘a yaptığı açıklamada, “Kosova hâlâ daha çok ithal eden, ithalata dayalı bir ülke olduğundan, enflasyonda artış olur ve bu da aile bütçeleri ve şirketlerin gelişmesi üzerinde etki yaratır.” dedi.
İyi haber şu ki, Kosova dünya finans piyasalarına derin şekilde gömülmüş bir ülke değil, bu yüzden de krizin en azından şimdilik sonuçları -bir bakıma- sınırlı olabilir. Keka, “Şimdilik, ekonomik ve mali kriz Kosova ekonomisi üzerinde önemli bir etki yaratmıyor. Fakat daralma devam eder ve öngörüldüğü üzere gelişmiş ülkelerde ekonomik kriz baş gösterirse, o zaman bunun Kosova için ekonomik ilerlemeyi etkileyen önemli bir bileşen olan işçi dövizlerinde azalma şeklinde sonuçları olabilir.” dedi.
Kosova’nın Express gazetesi ekonomi köşe yazarı/analisti İbrahim Recepi, bir başka potansiyel sorunu açıklıyor. Recepi, ticari bankaların Kosova sınırları içinde garantiye alınmış sermayeyle kapalı bir sistem içinde işlediğini söylüyor. Yine de Avusturya, Almanya veya Slovenya’daki “ana bankalarında” meydana gelecek her türlü karışıklığın iç piyasaya da yansıyacağını belirtiyor. Yabancı sermayeli üç banka, Kosova’daki bankacılık pazarının %90’ını kontrol ediyor.
SETimes‘a konuşan Recepi, “Kredi verirken daha muhafazakâr bir politika izleyecekler. Kriterleri güçlendirecekler ve faiz oranlarının düşmesi söz konusu değil. Böyle bir politika, Kosova’daki ekonomik kalkınmaya ve toplumsal refaha doğrudan zarar verir.” dedi.
Recepi, bir diğer konunun da, Kosova’nın yatırımlar veya yabancı bankalara yatırılmış mevduatlar halindeki yurtdışında bulunan parasıyla ilgili olduğunu belirtiyor. Krizden doğrudan etkilenen yaklaşık 1,3 milyar avro -bütçe fazlası, özelleştirme paraları ve Emeklilik Tröstündeki para- bulunuyor.
Recepi, “Bu durum, iki yıl önce Emeklilik Tröstünün yatırım yaptığı hisselerin değer kaybetmesi yüzünden yaklaşık 80 milyon avro kaybettiğinde görüldü.” dedi. İşçi dövizleri ve doğrudan dış yatırımda azalma da sonuçlar arasında yer alabilir.
Arnavutluk, Yunanistan ve İtalya arasına sıkışmış konumu ve her iki ülkedeki çok sayıdaki göçmeniyle daha zor bir durumda olabilir.
Tiran İşletme Üniversitesi Rektörü Artan Hoca, Arnavutluk ekonomisinin krizin etkilerini 2008 sonbaharında hissetmeye başladığını söylüyor. SETimes‘a konuşan Hoca, “İlk belirti, panik belirtisi olmamasına rağmen yine de önemli bir şekilde mevduatların kısmi oranda, neyse ki düşük ölçekte çekilmesiydi.” diyerek, bankaların kredi anlamında muhafazakâr bir konum aldığını sözlerine ekledi. İhracatta, daha sonra da ithalatta azalmalar oldu. Bunu işçi dövizlerindeki azalma izledi ve ulusal para birimi ‘lek’, avro karşısında değer kaybetti.
Ancak ilk sonuçlar telafi edildi. Hoca, devletin yatırım gücü azalsa da, Arnavutluk’un yerli veya yabancı özel yatırımlarda önemli bir azalma yaşamadığını söylüyor. SETimes‘a konuşan Hoca, 2009 sonlarında, “ihracatın canlanmasının başladığını” ve bunu bankalardan çekilen paranın geri dönüşünün izlediğini belirtiyor.
Hoca, “O noktada sona ermiş olsaydı, Arnavutluk’un ekonomik büyümesi hakkında iyimser senaryolardan bahsedebilirdik. Ne yazık ki, öyle olmadı. 2010 baharından bu yana, Yunanistan’ın durumu kötüleşti. Ardından da İtalya, İspanya ve Portekiz.” diyor.
Hoca, Yunanistan etrafında gelişmesine rağmen İtalya’yı da içine alan krizin ikinci dalgasının, başta işçi dövizleri açısından olmak üzere “Arnavutluk ekonomisini etkilemeye devam edeceğini” ileri sürüyor. Ona göre, göçmenler vatana dönmeye başlayacak ve kendini güvensiz hisseden tüketiciler ve şirketler daha az yatırım yapacak.
“Şunu önemli belirtmek gerekir ki, Arnavutluk ekonomisinin derin, iç sorunları yok. İkinci olarak da hiçbir durumda felaket senaryoları görmedi, sadece biraz daha fazla sürecek olan güçlükler yaşadı.”
Arnavutluk Ekonomi, Ticaret ve Enerji Bakanlığı danışmanlarından Edmond Arizaj, bunu kendi deyimiyle “ekonominin zarar görmemesinin başlıca nedenleri arasında yer alan” bir dizi tedbire yoruyor.
SETimes‘a konuşan Arizaj, bunlar arasında “dikkatli bir ekonomi ve para politikası” ve “önemli varlıklara dikkat edilmesi ve bazı kamu mallarının özelleştirilmesinin” yer aldığını söyledi.
Daha kuzeyde Sırbistan farklı koşullar altında bulunuyor. Business Info Group’un sahibi ve ekonomi analisti Biljana Stepanoviç, Sırbistan ekonomisinin yaptırımlar, savaşlar, kötü yönetim ve önceden kestirilemez hiperenflasyonla tahrip olduğunu söylüyor.
SETimes‘a konuşan Stepanoviç, “Miloseviç’inn devrilmesinden on yıl sonra bugün, zamandan Sırp ekonomisini güçlendirmek için yararlanılmadı. Kötü yürütülmüş özelleştirmenin etkileri görülebiliyor ve hissediliyor; ülke açılmadı; tekelleri ortadan kaldırmadı; ihracatı, rekabet gücünü, verimililiği artırmadı. Bu yüzden, sonuçta, Sırbistan küresel krizi savunmasız halde karşıladı.” dedi.
Stepanoviç tek istisnanın, krizin birinci dalgasına dayanan bankacılık sistemi olduğunu vurguluyor. Fakat harcamalar açısından, “Hükümet, kapasitesi dahilinde, ekonomiye sübvansiyon sağladı, üretime bütçeden destek verdi, hem şahıs hem de kuruluşlara sübvansiyonlu krediler sağladı ama artık para kalmadı.”
Çalışanken iş arayana dönüşen Stankoviç’in gözüyle, “Sorun, yüksek eğitim seviyeleri ve büyük deneyim ve uzmanlığa sahip işsiz insan sayısı. Hepimiz birbirimizin rakibiyiz ve bu gerçekten üzücü bir durum.”
